• Opublikowane w przez aroma

    Bezpieczeństwo stosowania olejków eterycznych w zabiegach aromaterapeutycznych – cześć I

    Wysoka jakość olejków eterycznych oraz ich stosowanie zgodnie ze sztuką aromaterapii, w zakresie odpowiednich dawek, stężeń i zabiegów daje gwarancję nie tylko skuteczności ale również bezpieczeństwa.

    W artykule omówiono zagadnienia jakości olejków eterycznych z uwzględnieniem obowiązujących przepisów i zapisów prawnych odnoszących się do substancji zapachowych, w tym olejków eterycznych. Opisano kształtowanie się z biegiem lat zapisów w dokumentach branżowych oraz obecnych uregulowań prawnych obowiązujących producentów, dystrybutorów i użytkowników olejków eterycznych i kosmetyków aromaterapeutycznych.

    Omówienie aktualnej sytuacji w zakresie wiedzy i prawa dotyczących stosowania olejków eterycznych w aromaterapii wymaga przede wszystkim sprecyzowania obszaru, jakiego to omówienie dotyczy. Jest to niezbędne ponieważ bardzo powszechnie, szczególnie w publikacjach popularnych definicje zarówno aromaterapii jak i olejków eterycznych są w niedopuszczalny sposób rozszerzane, co wynika albo z niewiedzy autorów albo z zamierzeń komercyjnych producenta określonych wyrobów, które z ideą aromaterapii mogą uzyskać większe zainteresowanie odbiorców. Klasycznym przykładem jest płyn do płukania tkanin z hasłem „aromaterapia” na etykiecie.

    Należy więc przed dalszym omawianiem tematu bezpieczeństwa stosowania olejków eterycznych w aromaterapii sprecyzować, że:

    AROMATERAPIA JEST METODĄ MEDYCYNY NATURALNEJ POLEGAJĄCĄ NA STOSOWANIU NATURALNYCH OLEJKÓW ETERYCZNYCH, WPROWADZANYCH DO ORGANIZMU POPRZEZ DROGI ODDECHOWE (WĄCHANIE, WDYCHANIE, INHALACJE) I POPRZEZ SKÓRĘ (MASAŻ, KĄPIEL, KOMPRES, KOSMETYKI, OLIWKI I MAŚCI LECZNICZE)

    Nie należą do metod aromaterapii zastosowania olejków eterycznych wewnętrzne (doustnie – farmaceutyki, leki homeopatyczne, suplementy żywności, aromaty spożywcze itp.) oraz stosowanie olejków eterycznych w artykułach chemii gospodarczej, technicznych i innych, w których olejki eteryczne służą zaperfumowaniu produktu.

    OLEJKI ETERYCZNE to produkty, które OTRZYMYWANE SĄ Z SUROWCÓW ROŚLINNYCH (KWIATY, LIŚCIE, KORZENIE, ZIELE, DREWNO, KORA, GAŁĄZKI, NASIONA, OWOCE) PRZEZ DESTYLACJĘ Z PARĄ WODNĄ (LUB WODĄ), ALBO, (GŁÓWNIE W PRZYPADKU OWOCÓW CYTRUSOWYCH), PRZEZ WYCISKANIE LUB ODWIROWYWANIE SKÓREK OWOCÓW LUB (W PRZYPADKU OLEJKÓW DZIEGCIOWYCH) PRZEZ SUCHĄ DESTYLACJĘ (DREWNA)

    Nie są olejkami eterycznymi produkty roślinne, także zapachowe i lecznicze, które są otrzymywane metodami ekstrakcji rozpuszczalnikami organicznymi, szczególnie petrochemicznymi (czasami wyjątkowo do olejków zalicza się ekstrakty ciekłym CO2).

    Takich produktów (ekstrakty, wyciągi, konkrety, absoluty, rezinoidy) nie stosuje się w aromaterapii. Z wielu surowców roślinnych o cennych właściwościach zapachowych i/lub leczniczych nie da się w ekonomicznie uzasadniony sposób, lub ze względów technicznych otrzymać olejków eterycznych.

    Nie ma więc np. olejków jaśminowego, tuberozy, mchu dębowego, konwalii, bzu, wielu żywic itd.

    Najogólniej rzecz biorąc aromaterapia – jak wiele innych metod medycyny naturalnej (alternatywnej) – nie jest uregulowana przepisami prawa. Stosowanie olejków eterycznych w zabiegach aromaterapeutycznych na skórze jest uregulowane przepisami dotyczącymi kosmetyków. Stosowanie olejków eterycznych w inhalacjach jest częściowo uregulowane przepisami dotyczącymi leków (tylko w odniesieniu do olejków farmakopealnych). W pozostałych przypadkach uregulowań prawnych nie ma.

    Współczesna wiedza na temat właściwości terapeutycznych olejków eterycznych, a także bezpieczeństwa ich stosowania opiera się na: – wiedzy historycznej, – doświadczeniach praktycznych aromaterapeutów, – współczesnych badaniach naukowych.

    Według legendy Kleopatra sypiała na poduszkach wypchanych płatkami róż i przyjmowała swoich kochanków na dywanach usłanych z róż. Avicenna (Abu Ali al-Husain ibn Abdallah ibn Sina, 980-1037), znany medyk arabski z X wieku napisał: „Olejek różany potęguje możliwości umysłu i szybkość myśli”.

    Badania encefalograficzne na pacjentach zdrowych i z zaburzeniami psychicznymi wykazały, że olejek różany stymuluje centralny system nerwowy i

    powoduje, że sny są częstsze, klarowniejsze i trwają dłużej. Ponadto olejek ten zwiększał zdolność koncentracji u zdrowych pacjentów i ułatwiał zdolność wykonywania zadań. W tym zakresie zarówno w odniesieniu do olejku różanego jak i szeregu innych opublikowano dziesiątki prac, które jednoznacznie potwierdzają znane od czasów starożytnych silne oddziaływanie olejków eterycznych na psychikę człowieka.

    Twórcą współczesnej aromaterapii był francuski chemik i badacz olejków eterycznych Rene-Maurice Gatefosse, autor pierwszej książki na temat tej dziedziny pod tytułem „AROMATHERAPIE” (1937). Od tego tytułu pochodzi nazwa metody. Badał właściwości terapeutyczne olejków eterycznych, współpracował ze znanym lekarzem Jean Valnetem, który stworzył podstawy badań klinicznych nad możliwościami stosowania olejków eterycznych w medycynie. Napisał książkę „Praktyka aromaterapii” (1967), uznawaną za podstawową w tej dziedzinie.

    We współczesnej aromaterapii właściwości olejków eterycznych zarówno terapeutyczne jak i pielęgnacyjne w kosmetyce są przedmiotem wielu badań naukowych w klinikach i instytutach badawczych. Takim samym badaniom poddaje się bezpieczeństwo stosowania olejków eterycznych, głównie jako składników preparatów kosmetycznych i aromaterapeutycznych (zaliczanych od strony prawnej do kosmetyków), w których spełniają funkcje substancji zapachowych i/lub biologicznie czynnych.

    Problemy prawne związane z bezpieczeństwem stosowania substancji zapachowych w medycynie i kosmetyce pojawiły się właściwie dopiero na początku XX wieku, kiedy na rynek zaczęły wchodzić na dużą skalę syntetyczne substancje zapachowe.

    Najstarszym rejestrem dotyczącym bezpieczeństwa stosowania substancji chemicznych, w tym olejków eterycznych, jest amerykańska lista GRAS (Generally Recognized As Safe – Powszechnie Uznane za Bezpieczne) tworzona przez zespół niezależnych ekspertów powoływanych przez najstarszą (1906 r.) amerykańską organizację producentów aromatów FEMA. Pierwsza wersja tego istniejącego do dziś spisu powstała w 1958 r. Jako kryterium wpisywania na tę listę przyjmuje się „generalne uznanie przez ekspertów posiadających wiedzę naukową i praktyczną do oceny bezpieczeństwa substancji, że w oparciu o przeprowadzone badania i procedury substancja jest bezpieczna w zamierzonych warunkach stosowania”.

    Pierwszym prawnym dokumentem dotyczącym tej dziedziny była uchwalona przez Kongres USA w 1938 ustawa Food, Drug and Cosmetic Act. Do wdrażania i kontroli tego i następnych aktów prawnych w tej dziedzinie powołano Food and Drug Administration (FDA).

    Zarówno w czasie, kiedy powstawała lista GRAS tak i dzisiaj, najtrudniejszym problemem są niezwykle poważne różnice w metodologii, a tym samym w wynikach badań naukowych, klinicznych, dermatologicznych, toksykologicznych i innych, z których wyciąga się wnioski o bezpieczeństwie stosowania olejków eterycznych i substancji zapachowych.

    To było jednym z powodów powołania w 1966 r. RIFM (Research Institute of Fragrance Materials – Instytut Badania Substancji Zapachowych), który rozpoczął gromadzenie i weryfikację danych badawczych dotyczących bezpieczeństwa stosowania substancji zapachowych i publikowania wyników w formie tzw. Monografii RIFM, głównie na łamach „Journal of Toxicology”.

    W kolejnych latach powstają międzynarodowe organizacje przedsiębiorstw zajmujących się olejkami eterycznymi i aromatami, które grupują branżowe organizacje narodowe i firmy globalne:

    • IOFI (1969) (International Organisation of Flavour Industry – Międzynarodowa Organizacja Przemysłu Aromatów), skupiająca się na tematyce m.in. bezpieczeństwa stosowania olejków eterycznych w aromatach spożywczych.
    • IFRA (1973) (International Fragrance Association – Międzynarodowe Stowarzyszenie Substancji Zapachowych), współpracująca bezpośrednio z IOFI (wspólna dyrekcja i siedziba) koncentrująca się na substancjach zapachowych – patrz niżej.
    • IFEAT (1977) International Federation of Essential Oils and Aroma Trade – Międzynarodowa Federacja Handlu Olejkami Eterycznymi i Aromatami – współpracująca z IFRA i IOFI – koncentrująca się na zagadnieniach obrotu olejkami eterycznymi, uprawy, przerobu, jakości (uczestniczy w pracach normalizacyjnych ISO) i edukacji w tym zakresie.

    W dziedzinie bezpieczeństwa stosowania olejków eterycznych główną rolę odegrała IFRA, która rozpoczęła regularną publikację „Wskazówek IFRA” (IFRA Guidelines) zawierających zalecenia dotyczące bezpiecznego stosowania substancji zapachowych w tym olejków eterycznych. Wskazówki IFRA były opracowywane przez Komitety Techniczne składające się z niezależnych ekspertów i uznawane przez większość organów administracji państwowych, w tym amerykańskie FDA, a w Polsce przez PZH. Zgodność ze Wskazówkami IFRA była przez kilkadziesiąt lat podstawowym kryterium oceny bezpieczeństwa substancji zapachowych, w tym olejków eterycznych.

    IFRA początkowo publikowała wskazówki dotyczące ogólnie poszczególnych substancji (zakazy, ograniczenia, i ogólne zalecenia w zakresie produkcji i badań GMP i GLP). Np. dla olejku cynamonowego podano następujące wskazania (strona IFRA Guidelines z 30.07.2002)

    „Komitet zaleca aby olejek cynamonowy z kory, cejloński, nie był stosowany jako składnik zapachowy w ilości przekraczającej 1 % kompozycji zapachowej.”

    Od 2005 r. powstają tzw. Standardy IFRA, które określają maksymalne stężenia składników zapachowych w wyrobach kosmetycznych i zbliżonych. Przykładowe ograniczenia IFRA w stosowaniu składników olejków eterycznych w kosmetykach:

    Uwaga: stężenia określano na podstawie ekspozycji 8,5 mg/cm2/dobę dla dezodorantów, 4,2 dla kremów i 2,2 dla perfum. W Dyrektywie Kosmetycznej UE zawartość izoeugenolu nie może przekraczać 0,02% we wszystkich produktach.

    Dane dotyczące zaleceń IFRA można znaleźć na stronie www.ifra.org .

    System IFRA opiera się na bardzo szczegółowej klasyfikacji wyrobów kosmetycznych i innych perfumowanych dobranych w oparciu o tzw. QRA (Quality Risk Assesment – Ilościową Ocenę Ryzyka) wyliczaną w oparciu o szereg danych dotyczących narażenia skóry na działanie substancji zapachowej m.in. CEL (Consumer Exposure Level – Poziom Ekspozycji Konsumenta). Wyliczane w ten sposób maksymalne stężenia składników, pozwalają przeliczać je na dopuszczalną zawartość olejków eterycznych.

    W zabiegach aromaterapeutycznych przeliczenia te dokonywane są albo na stężenie olejków eterycznych w olejach roślinnych stosowanych do masażu, albo na końcowe stężenie olejku w wodzie (kąpiele, moczenia, płukanki, okłady).

    W kosmetykach aromaterapeutycznych, stosuje się stężenia dopuszczone dla olejków stosowanych w nich jako substancje zapachowe. W inhalacjach i stosowaniu terapeutycznym olejków w powietrzu stosuje się dane z badań klinicznych i literatury jak dla leków.

    Zalecenia IFRA choć nie mają charakteru przepisów prawa, są powszechnie przestrzegane przez renomowane firmy kosmetyczne i uznawane przez służby ochrony zdrowia większości krajów świata. Do roku 2000 PZH wydawał certyfikaty dla kosmetyków m.in. w oparciu o dane IFRA.

    Pierwsze generalne uregulowania prawne dotyczące substancji zapachowych zawarto w Europie w tzw. Dyrektywie Kosmetycznej w 1976 roku Council Directive 76/768/EEC w oparciu o którą powstała polska Ustawa o Kosmetykach z 30.03.2001 r., Dz.U. 42. poz. 473 z późniejszymi zmianami.

    W ustawie o Kosmetykach na temat kompozycji zapachowych zapisano:

    Art. 3 Użyte w ustawie określenia oznaczają:

    7) Kompozycja zapachowa – substancję lub preparat chemiczny pochodzenia syntetycznego lub naturalnego służące do nadania kosmetykowi zapachu.

    Art. 6. Ust. 2. Oznakowanie opakowania jednostkowego powinno zawierać następujące informacje:

    8) wykaz składników zawierający:

    b) kompozycje zapachowe i aromatyczne określone wyrazem „zapach” lub „aromat” lub ich odpowiednimi nazwami przyjętymi w Międzynarodowym Nazewnictwie Składników Kosmetycznych (INCI).

    Art. 11. Ust. 1. Ilościowy i jakościowy skład kosmetyku, a w przypadku kompozycji zapachowych i aromatycznych nazwę i numer kompozycji oraz dane pozwalające na ustalenie tożsamości dostawcy poszczególnych składników kosmetyku.

    KONIEC PIERWSZEJ CZĘŚCI ARTYKUŁU

    Tekst ten mógł się ukazać dzięki uprzejmości Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego i pierwotnie został opublikowany w Kwartalniku „Aromaterapia” nr 3 (69) Lato 2012r.

    Autor tekstu: Dr inż. Iwona Konopacka-Brud – absolwentka Wydziału Chemii Politechniki Warszawskiej. 30 lat pracy zawodowej poświęciła substancjom zapachowym. Specjalizuje się w dziedzinie naturalnych substancji zapachowych – olejków eterycznych i aromaterapii. Prezes Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego, twórca i Redaktor Naczelna czasopisma popularno-naukowego Aromaterapia. Współtwórca serii Dr Beta® – wyrobów do aromaterapii – olejków eterycznych i kosmetyków produkcji firmy Pollena-Aroma, w której pełni funkcję Dorady jako Specjalista ds. Kosmetyków Naturalnych. Współautorka książek: „Tajemnice Aromaterapii – Pachnąca Apteka” 1992, „Aromaterapia dla każdego” 2002, „Podstawy Perfumerii” 2009, „Aromaterapia w Gabinecie Kosmetycznym, Ośrodku Odnowy biologicznej i SPA” 2010. Wykładowca Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego na Wydziale Farmaceutycznym.